Het orgel

Inleiding
Van de 18e -eeuwse Vlaamse orgelbouwfamilie De Rijckere zijn een tweetal instrumenten bewaard gebleven. Een drieklaviers-orgel dat in 1779 gebouwd werd voor de Oostkerk te Middelburg en een kleiner orgel dat in 1776 gebouwd werd voor de Hervormde kerk te Axel.

Laatstgenoemde instrument werd in 1924 overgeplaatst naar de Protestantse kerk te Beek (Limburg, NL).

Het instrument is een unicum: het enige eenklaviers orgel van deze bouwers, dat vrijwel compleet bewaard gebleven is en ook het enige in zijn soort.

Korte geschiedenis van het instrument

1775/1776 De broers Petrus Josephus en Johannes de Rijckere bouwden een orgel voor de Hervormde Kerk te Axel (Zeeuws-Vlaanderen). Het instrument werd, na keuring door organist F.J. Heinrichs uit Goes, op 27 februari 1776 feestelijk ingewijd door Josia Paulus, burgemeester van Axel en Nuesen.

1828 Chr. Verbeek voerde herstelwerkzaamheden uit aan het instrument.

1906/1911 J. van der Kleij deed diverse aanpassingen: handklavier vernieuwd, spaanbalgen vervangen door magazijnbalg, nieuwe ventielveren, nieuwe pijpen voor Holpijp 8’ C-H, twee tongwerken weggenomen, Viool 8’ en Voix Celeste 8’ toegevoegd.

1924 Het instrument werd door A.S.J. Dekker uit Goes overgeplaatst naar de Hervormde Kerk in het Limburgse Beek. Bij plaatsing in Beek werd de orgelkas ingekort en werd het aangehangen pedaal (omvang: CD-g) verwijderd

1965 In Beek vond een kerkrestauratie plaats en het orgel werd gedemonteerd en opgeslagen.

1983 De firma Fama & Raadgever voerde de herplaatsing en restauratie uit:

de orgelkas werd hersteld, de vlammen tussen de pijpvoeten werden weer aangebracht, de kas werd geschilderd en verguld;
er werd een nieuwe windvoorziening gemaakt en de windlade werd hersteld;
het klavier, de registerknoppen en opschriften werden vernieuwd;
de registermechaniek en het walsbord werden hersteld;
herstel van dispositie (nieuwe tongwerken) en pijpwerk (verschuivingen werden ongedaan gemaakt, ontbrekende fragmenten ingevuld).

2012 Verschueren Orgelbouw voerde onderhoud uit aan het instrument. De tongwerkkoppen werden gereinigd van loodwit en opnieuw gelakt.

2019 In verband met voorgenomen kerksluiting in Beek werd het De Rijckere-orgel te koop aangeboden.

2020 Stichting De Rijckere-orgel 1776 werd opgericht met als doel het orgel aan te kopen, te restaureren en over te plaatsen naar Middelburg.

2023 Afscheidsconcert in Beek door Léon Berben en demontage van het orgel door Verschueren Orgelbouw. Het orgel werd in de werkplaats in Ittervoort opgeslagen in afwachting op de restauratie.

2025 Afronding van de restauratie en overplaatsing naar de Sint-Augustinuskerk te Middelburg door Verschueren Orgelbouw.

Dispositie

Het instrument kent dertien registers*:

Prestant

Cornet

Bourdon

Fluyte

Doublette

Nazard

Tierce

Sexquialter bas

Sexquialter sup

Fourniture

Cimbal

Trompet bas

Trompet sup

Claron bas

Cromhoren sup

Tramblant doux

Tramblant roïal

Nachtegael

* In de dispositie opgetekend door ds. Jan Scharp
in zijn 'Geschiedenis en costumes van Axel' (1787)
wordt de Cromorne 8' niet vermeld. Bij de Clairon 4'
staat Bas en Superius.

De spelling van de huidige registernamen is gebaseerd op het bestek voor de bouw van het
De Rijckere-orgel in Stekene (en voor wat betreft de nachtegaal op Kortrijk, O.L. Vrouwhospitaal). Omdat de voethoogte evident is bij deze terminologie kunnen voethoogte-aanduidingen achterwege blijven.

Klavieromvang en klavierdeling

De klavieromvang van het orgel is van CD-d3 (zonder CIS dus). De deling voor de bas- en discantregisters (sup) zoals de Sexquialter, Trompet, Cornet, Cromhoren en Claron ligt op c1/cis1. Het kistpedaal is gereconstrueerd naar Vlaamse voorbeelden en heeft een omvang van CD-g.

Toonhoogte (pitch) en temperament
De toonhoogte van het orgel is A=403 Hz. bij een temperatuur van 20° C en een winddruk van 80 mm waterkolom. Het orgel is gestemd in een middentoonstemming (1/4 comma). Deze stemming werd tot in de 19e eeuw toegepast. Deze stemming telt acht harmonische grote tertsen, die rein zijn op de noten c, d, es, e, f, g, bes; vier onzuivere verkleinde tertsen of kwarten op cis, fis, gis en h; elf verkleinde kwinten (met een kwart komma verkleind); één vergrote kwint, de wolfskwint ook diabolus in musica genaamd gis - es. Deze stemming geeft verschillende gevoelswaarden en uitdrukkingen aan de gebruikte akkoorden en toonaarden, maar sluit er verschillende uit die onbruikbaar zijn omdat ze danig vals klinken. De stemming geeft aan muziek uit Renaissance en Barok een grote meerwaarde. Het is het enige kerkorgel in Zeeland met deze stemming.